Fahrenheit 11/9 (VS, 2018, Michael Moore)

Michael Moore spuit vervuild drinkwater op erf verantwoordelijke gouverneur. 

'Dat trucje van Moore kennen we nu wel', aldus een kennis, die mijn enthousiasme over 'Fahrenheit 11/9' duidelijk niet deelt.
Helaas ben ik niet alert genoeg om door te vragen naar de details...
Want als Moore's 'trucje' werkelijk zo eenvoudig is, waarom zijn er dan niet meer van zulke documentairemakers?
Publiek is er in ieder geval, al zijn de meningen over Moore nogal verdeeld.

Misschien is 'onnavolgbaar' een betere omschrijving van Moore's aanpak.
Doe het maar eens! 
Moore's handelsmerk - een 'quasi-naïeve confronterende stijl van interviewen en monteren' - lijkt vooral 'stijl' (vorm, verpakking, buitenkant).
Maar bij nader inzien wordt de methode toch vooral gedragen door een ijzersterke inhoud.
Want Moore vertelt verhalen die wanhopig op zoek zijn naar goede vertolkers.
Waar de 'boze witte man' vooral boos en ongenuanceerd is, kiest Moore voor een geraffineerde en uiterst originele aanpak.

Natuurlijk, sommige methodes (details) zijn vooral 'buitenkant'.
Maar ook die bijzonderheden lijken uit nood geboren. 
Probeer je bijvoorbeeld eens voor te stellen dat iemand met Moore's lichamelijke omvang (morbide obesitas) de reguliere route bewandelt.
Vol goede moed op weg naar de invloedrijke gelederen van de maatschappij.
Keurig pakje aan - mits je ergens iets passends kunt vinden natuurlijk - en vervolgens álles doen om op de televisie te komen.

Toegegeven, het zou je best kunnen lukken.
Maar helaas uitsluitend in het genre reality-TV, waarin een meedogenloze camera je tot mislukking gedoemde pogingen om af te vallen op de voet volgt.
Maar het zal je niet lukken om een serieuze boodschap voor het voetlicht te brengen.
Zélfs niet als je een man bent!

Afvallen dan maar?
Dat is hooguit een tijdelijke oplossing.
Niet duurzaam genoeg voor het opbouwen van een succesvolle televisie-loopbaan .
Want blijvend afvallen als je eenmaal zó dik bent zal je niet lukken.
Daar zijn de meeste wetenschappers het inmiddels wel over eens.

Om die reden kiezen mensen met lef en gevoel van eigenwaarde er soms voor om er nog maar een schepje bovenop te doen.
Van de nood een deugd maken, noemen ze dat ook wel.
Wie minder gelooft in individuele verantwoordelijkheid dan in collectieve omstandigheden en verzet - inderdaad, een 'links' trekje - verwijst met de eigen kilo's in één moeite door naar wat de socioloog Willem Schinkel maatschappelijke obesitas noemt.
Want 'het ideaal van onze maatschappij is in feite de dikzak'.

Veel meer dan een maatschappelijk achtergebleven individu - 'loser' - dat zich niet kan beheersen, vertegenwoordigen Moore's overtollige kilo's een land dat gedreven wordt door de behoefte aan groei. 
Met andere woorden: de typische Amerikaan.
Je moet maar durven!
Hiermee doet Moore iets bijzonders, dat niet bij iedereen in goede aarde valt.
In plaats van een neutrale en objectieve beschouwer die erboven staat - de gebruikelijke rol van de journalist - werpt Moore zich op als lijdend voorwerp.
In dit geval letterlijk de vleesgeworden American dream. 

Maar door zich, naast het overgewicht, ook nog eens de kleding en haarstijl van de klassieke 'Tokkie' (white trash) aan te meten, stelt Moore zowel de kijkers - wie moest er niet eventjes aan hem wennen? - als de geïnterviewden op de proef.  
Wil je niks met me te maken hebben?!
Maar ik ben 'de' Amerikaan...

Best slim eigenlijk.
Hand in hand met Alice in Wonderland - het 'quasi naïeve' in zijn benadering van geïnterviewden - in combinatie met een, aanvankelijk, vernieuwende manier van monteren - fragmenten uit de context halen en suggestief aan elkaar plakken - levert dit unieke documentaires op met een grote zeggingskracht.
En ja, soms ook met humor.  
Maar als het over humor gaat - of liever over het gebrek eraan - kan de visie van professionele filmrecensenten niet ontbreken. 
Zo schrijft een recensent in Trouw:

Dat hij het vervuilde drinkwater met een tankwagen bij de gouverneur van Michigan in de tuin spuit levert een leuk beeld op, maar het is ook holle retoriek. Want wat bereik je daar mee?

Ja, strikt genomen niet veel natuurlijk.
Want het hek van het enorme privé-terrein van de gouverneur blijft hermetisch gesloten.
Om het speciaal per tankwagen vervoerde 'Flint water' te lozen waar het feitelijk thuis hoort - bij de verantwoordelijke gouverneur - spuit Moore het dus maar over het hek, zó in de enorme tuin.
Symbolisch!

Vrij vertaald: 'Laat ze maar roepen! Ze doen er tóch niet toe!'
Cartoon verkregen via internet.

Want precies zó gaat het eigenlijk met onze grieven, nietwaar?
Zo zijn velen van ons inmiddels boos.
We worden zelfs steeds bozer, óók in Nederland.
De algehele situatie wordt er immers niet beter op, wat dwangmatige optimisten ook beweren. 
Zomaar een greep: snel toenemende ongelijkheid, de verwoesting van de natuur (ecocide), klimaatverandering, de hardnekkige elasticiteit van Rutte, de verbijsterende verkiezing van Trump, enzovoort.

Zodoende klagen we er met zijn allen lustig op los.
Maar het helpt allemaal niets.
Waar moeten we met al die machteloosheid heen? 
Zelfs weloverwogen stemmen op veelbelovende verkiezingskandidaten helpt niet langer, zoals Moore in Fahrenheit 11/9 tamelijk overtuigend aantoont.
Want hoewel de democraten vrijwel altijd de 'popular vote' winnen, gaan de republikeinen er dankzij een merkwaardige kiesstelsel - nog uit de tijd van de slavernij! - nogal eens met de buit vandoor.
Hoewel Bernie Sanders vele malen populairder was dan Hillary Clinton regelden de gevestigde democraten het zó dat Hillary - door regelrechte corruptie! - gekozen werd als democratische kandidaat.
Geldstromen blijken dus belangrijker dan de stem van de gewone man, ook voor de Democratische Partij.
'They will always be UNIMPORTANT', inderdaad!

Als je 't zo bekijkt levert die tankwagen met vervuild Flint Water een treffend beeld op.
Het lijkt vooral een doldrieste actie - láchen - en een luchtige noot in een verder nogal angstaanjagende documentaire.
Daar gáát het vervuilde rivierwater dat de mensen in Moore's geboortestad moeten drinken: óver het hek van de corrupte gouverneur, die zich hardnekkig blind en doof houdt voor het leed van de geplaagde burgers van de stad Flint. 
Maar eigenlijk is het onze gezamenlijke machteloosheid, die daar de tuin in vloeit van de gevestigde orde, die zich blind en doof houdt voor de leefwereld van de 'gewone' mensen...

Ondertussen slaat Trouwrecensent Ronald Rovers onwillekeurig de spijker op de kop met zijn ogenschijnlijk efficiënte vraag 'wat bereik je er daar mee?'
Niets.
He-le-maal niets!
En laat het dáár nou juist precies om te doen zijn!
Wat we ook doen, wat we ook zeggen: het hek van de gouverneur - lees: van de gevestigde orde - blijft hermetisch gesloten!
Rest ons een partijtje 'vreedzaam' afreageren: we spuiten het met lood vervuilde water, dat de kinderen uit Flint noodgedwongen moeten drinken, de tuin in, van de gouverneur. 
Dan is het er maar uit, nietwaar?
We moeten toch érgens heen, met ons zwaar vervuilde gemoed...

Nog even over die Trouw-recensent.
Bij een 'Glaasje NA de film' ontkom ik er bijna niet aan om de commentaren van anderen tot me te nemen.
Er is vaak al zoveel over bepaalde films geschreven, dat ik niet met goed fatsoen kan doen alsof ik het niet gelezen heb. 
Voordeel: dan weet ik ook meteen weer waar ík het voor doe!
Want gelukkig (helaas?) blijk ik niet de minste neiging te voelen om commentaren van anderen kritiekloos te kopiëren...

Rovers ontkent overigens niet dat het drinkwater in Flint jarenlang zwaar vervuild was.
Of dat grote aantallen kinderen - met hun kinderen en kleinkinderen! - duurzaam met lood vergiftigd werden, met alle (nogal ernstige) gevolgen van dien. 
Wist u het?
Ik niet!
In Europa hadden wij Moore blijkbaar toch even nodig om kennis te nemen van deze misdaad tegen een complete stad. 
Maar een bedankje kan er niet af.
Rovers ziet uitsluitend dat Moore de Republikeinen 'belachelijk maakt':

Holle retoriek Gevolg: te hoge loodgehaltes in vrijwel elk kind dat werd getest en een dodelijke salmonella-uitbraak. "Geen enkele terroristische organisatie is het ooit gelukt een complete Amerikaanse stad te vergiftigen", zegt de stem van Moore in 'Fahrenheit 11/9. "Daar hadden we de Republikeinse Partij in Michigan voor nodig."Moore is een showman en dat werkt niet altijd in zijn voordeel. Een snelle montage van beelden van politieke tegenstanders met een deuntje eronder dat hen belachelijk maakt, vertelt niet wat er werkelijk mis is.

Volgens hem vertelt deze film - die voor mij en vele anderen een eyeopener was - 'niet wat er werkelijk mis is'. 
Maar als Moore's documentaire dit niet duidelijk maakt, wiens werkstuk dan eigenlijk wel?!
Voor de verandering een keer geen 'enerzijds, anderzijds', maar een (helaas) overtuigend - hoewel verbijsterend - beeld van corruptie, allesbepalende geldstromen en een dictatuur-in-wording.
Kortom: als Moore een 'showman' is, dan toch tenmínste een showman die precies de vinger op de zere plek weet te leggen. 

Als ik eerlijk ben kan ik me wel vinden, in die 'holle retoriek' van Michael Moore.
Zo stelde ik in mijn afstudeeronderzoek over participatieprofessionals min of meer verbijsterd vast dat deze welbespraakte en aantrekkelijke - en vaak zelfs links georiënteerde - professionals er nogal eens in slaagden om de toiletten van hun sociale ondernemingen door een blijmoedige vrijwilliger - door professional 'Floor' een 'poetsmiertje' genoemd - te laten schoonmaken.
Terwijl het zelfs een krijtstreep-kapitalist vermoedelijk niet zal lukken om de toiletten van zijn winstgevende onderneming door onbetaalde krachten te laten schrobben.
Tenminste niet sinds de officiële afschaffing van de slavernij in de Westerse wereld.

Hoewel Trump inderdaad de hoofdrol heeft in Moore's documentaire, heb ik de achtergronden van zijn onbegrijpelijke uitverkiezing niet eerder zo trefzeker geanalyseerd én kraakhelder belicht gezien.
Ondertussen lijkt Recensent Rovers zich Moores achterliggende inzichten schijnbaar achteloos toe te eigenen.
Alsof hij het persoonlijk allemaal al wist en daarin hooguit zo'n beetje bevestigd wordt door het rammelende werkstukje van Michael Moore:

Maar Trump is niet het grootste probleem, dat laat Moore ook zien. Graaien ten koste van hele bevolkingsgroepen, de aantasting van de trias politica met politieke benoemingen van rechters en het zwartmaken van de pers, zulke ontwikkelingen zijn groter en ingrijpender dan Trump. Moore stipt ze wel aan, maar naast circus Trump verdwijnen ze naar de achtergrond.

'Moore stipt ze wel aan'?!
Bij mijn weten deed niemand dit eerder noch trefzekerder dan Moore!

Het is jammer dat deze filmkritiek onwillekeurig meer een polemiek geworden is.
Ik had me nog zo voorgenomen om dit soort 'secundaire' kritiek te vermijden!
Vermoedelijk komt het allemaal door die kennis, die wellicht kranten leest met vergelijkbare recensies.

Terwijl ik dus een volstrekt unieke en nogal verpletterende documentaire zie, die (bij mij) inslaat als een bom en waarin een (in mijn ogen) toch al geniale filmmaker zichzelf nog eens lijkt te overtreffen (volgens mij dan), ziet een professionele recensent vooral een 'showman' die 'holle retoriek' uitbraakt. 

Wat kan hiervan de reden zijn?
Dáár kan ik alleen maar naar raden.
Voorlopig sluit ik me aan bij de veelvuldig door het slijk gehaalde, volgens mensen die het weten kunnen 'voorspelbare' - maar naar mijn smaak vooral integere en navolging verdienende - 'tien geboden voor de criticus' van Arjen Fortuin:

Gij behandelt de schrijver met respect, hij heeft aanmerkelijk meer energie gestoken in de onderneming dan u.

Zo is het maar net!
Omdat ik inmiddels teveel ben afgedwaald volgt nu een analyse van Moore's documentaire op basis van de elf kwaliteits-kenmerken.

Eindoordeel volgens de 11 kenmerken

Hier zijn ze nog een keer: 

Elf kenmerken literaire film

1. Er is wel achtergrondmuziek, maar het effect ervan is vooral humoristisch (-1)
2. De documentairemaker stelt zich wat je noemt kwetsbaar op. Onder meer door het spelen van de hierboven beschreven rol van 'vleesgeworden' maatschappelijke obesitas. Dit zou je dus met enige goede wil 'naakt acteerspel' kunnen noemen. De gebruikelijke basishouding voor een documentaire is echter neutraliteit. Maar wie opvallend nadrukkelijk prat gaat op neutraliteit, kun je maar beter met een korrel zout nemen! 
3. De gehele documentaire slaat in als een bom. De ene na de andere vanzelfsprekendheid wordt met succes onklaar gemaakt. Meende u werkelijk dat de overheid het goed met ons voor heeft? Of dat we in een democratisch land leven? Dat élke stem telt? Dat de Democraten links zijn? Dat iemand als Trump nooit president zou kunnen worden in een modern, Westers en democratisch land? Dat Nazi-Duitsland in oorsprong een barbarij was, maar de VS daarentegen een hoogontwikkelde maatschappij waar extreme rassenhaat nooit een kans zal krijgen? Kortom: dat de geschiedenis zich niet zal herhalen? Zo ja, dan komt u van een koude kermis - hoewel door Recensent Rovers 'circus Trump' genoemd - thuis! Bonuspunt (+1)
4. Maatschappijkritisch? Dat is mild uitgedrukt! Moore is wat je noemt onbehaaglijk links. Het soort 'linkser van links' dat hardnekkig buiten de lijntjes kleurt en niet samengaat met gevestigde belangen - ook niet met de linkse - en zich niet verdraagt met de heersende geldstromen. Meest doeltreffende manier om zoveel maatschappijkritiek in de kiem te smoren? De methode wegzetten als een 'trucje' of 'holle retoriek', en de boodschapper als een 'showman'! Bonupunt (+1)
5. Deze documentaire haalt de kijker flink uit de comfortzone. Als ik eerlijk ben heb ik een potje zit janken, en dat overkomt me bij een film niet vaak. Over een open einde gesproken: met Trump als voice-over zien we Hitler in de jaren dertig en moeten zelf maar uitknobbelen of dit ons voorland is, ja dan nee. Zelf ben ik er niet gerust op, want de parallellen zijn onmiskenbaar.
6. Traag is deze documentaire bepaald niet. De - veelal uit de context gehaalde - beelden volgen elkaar juist op een razend tempo op (-1)
7. Je zou kunnen zeggen dat Moore's documentaire antwoorden geeft op vragen waarvan je niet wist dat je ze had. Bijvoorbeeld op de vraag: is het mogelijk, in een moderne, hoogontwikkelde, Westerse democratie, dat een complete stad vol argeloze volwassenen en onschuldige kinderen willens en wetens - met medeweten van de verantwoordelijke notabelen - vergiftigd wordt? Dit is typisch een vraag die in het hoofd van een normaal mens niet eens op zou komen... Desondanks - hoe verrassend en verbijsterend - blijkt het antwoord bevestigend. Vervolgens roept een en ander natuurlijk weer héél veel vragen op. 
8. Dit is een documentaire, en daar valt moeilijk aan een voice-over te ontkomen. Van belang is vervolgens of de stem pretendeert een alwetende verteller te zijn, of een personage dat - vooral, bovenal - vrágen stelt, vanzelfsprekendheden doorbreekt en/of twijfel zaait. (-1)
9. Volgens de Trouw-recensent is Moore een 'showman'. Dit zou betekenen dat deze docu vooral verleidt, hoewel misschien niet in de eerste plaats uit commercieel oogpunt. Toch waag ik dit te betwijfelen. Mág een serieuze documentairemaker niet onderhoudend zijn, blijk geven van humor, of zelfs af en toe een stunt uithalen? Zoals ik al schreef hebben Moore's kolderieke acties een grote zeggingskracht. Zo is de stunt met het Flint water en de tuin van de verantwoordelijke gouverneur symbolisch voor al onze opgekropte woede waarmee we nergens terecht kunnen. Om te voorkomen dat het gaat 'lekken' (met alle vervelende gevolgen van dien) lijkt het alternatief - in grote hoeveelheden verplaatsen naar waar het hóórt - beter, lijkt Moore te willen zeggen.
10. 'Onverwisselbare details op basis van diepgevoelde noodzaak'! Hier heb ik niet veel aan toe te voegen. Deze film moest worden gemaakt worden. Elk detail draagt wat mij betreft dan ook bij aan het achterliggende doel of, zo je wilt, aan de boodschap. 
11. 'Geen vaste regels of protocollen, noch censuur of winstbejag'. Moore blijft, voorlopig, uniek in zijn aanpak. Zijn boodschap is radicaal en zijn methode is volstrekt onorthodox, en daarbij uiterst persoonlijk. Eigenlijk is het een wonder dat hij nog leeft. Dit laatste is eigenlijk het enige goede nieuws - naast het grootschalige en hardnekkige verzet van de jongeren. Mogelijk wordt Moore beschermd door de openbaarheid, oftewel door zijn grote populariteit. Het is nog te vroeg op de weg naar alleenheerser om mensen zoals Moore uit de weg te ruimen!

Maakt, volgens bovengenoemde regels, samen een 10 (11 punten min 3 plus 2 bonuspunten).
Dit is een verhaal dat verteld moest worden.

En niemand lijkt dit voorlopig beter - scherper, aantrekkelijker, overtuigender, geestiger, intelligenter - te kunnen dan Michael Moore.