De dirigent (NL, 2018, Maria Peters)

Fragment uit 'de dirigent'

Tot nu toe schreef ik uitsluitend over, in mijn ogen, typisch 'literaire' films.
Wie dit leest krijgt misschien de indruk dat het niet zo moeilijk is om aan de voorwaarden te voldoen...
Maar sommige goed gemaakte - en goed beoordeelde - films zijn beslist géén literaire films. 
Waar zit 'm dat in?
Zijn mijn criteria voor de literaire film misschien te streng?
Ik ga dit onderzoeken aan de hand van 'De dirigent' (kortweg DD), een Nederlandse productie van Maria Peters.

DD is een bijzonder aangename film.
Feel Good, zou ik bijna zeggen.
De acteurs zijn uitstekend en de film is zorgvuldig en esthetisch gemaakt.
Verder zijn alle elementen voor een dramatisch geheel aanwezig: strijd en (maatschappelijke) tegenslag, armoede, één tegen allen, persoonlijke ontwikkeling, onrechtvaardigheid, miskenning, een aangrijpend liefdesverhaal, enzovoort.
Zelfs de maatschappijkritiek ontbreekt niet. 
Het is allemaal nog waar gebeurd ook, hoewel ik zo mijn twijfels heb over het liefdesverhaal met de gegoede jongeman. 
Kortom: deze film is zeker de moeite waard.

Maar om met de deur in huis te vallen: is DD een literaire film?
Voor vaste grond onder de voeten pak ik mijn eigen criteria er maar weer bij...
Voorwaarde voor het keurmerk 'literair' is dat de film aan tenminste zeven van de elf criteria zal voldoen.
Mijn eerste indruk is dat deze film dit niet gaat redden.
Hieronder neem ik de proef op de som.
Eerst nog even de elf kenmerken van de 'literaire' film op een rijtje:

11 kenmerken van de 'literaire' film

1. Achtergrondmuziek

Er is achtergrondmuziek. Punt eraf dus (-1).

2. Psychologische diepgang

De acteurs zijn goed. Op het spel van de hoofdrolspelers is niets aan te merken. Toch heb je nergens het gevoel dat ze psychisch uit de kleren gaan. Aan de acteurs ligt dit niet, ze zouden het beslist kúnnen. Misschien zijn ze gewoon een beetje te perfect. Vooral Willy/Antonia (Christanne de Bruijn) en Frank zijn precies de acteurs die veel mensen wíllen zien. Je kunt er bij zwijmelen. 

In het geval van Frank is hier niet veel tegenin te brengen. Hij komt uit een voornaam milieu, waar veel kinderen nu eenmaal met was lijken te zijn ingesmeerd, zózeer glimmen ze. Tot zover alles in orde dus. Maar Antonia is een ander geval. Helaas is echte armoede lelijk, of tenminste grauw. Voor wie er oog voor heeft is er altijd wel poëzie en schoonheid - zie bijvoorbeeld Dogman - maar in haveloze omstandigheden hooguit onverwacht, bij wijze van (zeldzame) genade. 

Wie opgroeit in een armoedig en troosteloos milieu, met betrekkelijk liefdeloze ouders, kan in aanleg natuurlijk beeldschoon zijn. Toch laat armoede altijd sporen na, hoe sterk en stralend het karakter ook is. Bij jonge mensen weliswaar nog niet in de vorm van rimpels of groeven, maar toch tenminste met 'hoekigheid', een zekere mate van ongepolijst gedrag. Vaak zijn er zelfs fysieke sporen (een 'hard' trekje om de mond), of te pas en (vooral) te onpas oprispende felheid.

Hoewel de hoofdrolspeelster - die qua uiterlijk ook echt op Antonia lijkt - de halve film met gaten in haar schoenen loopt, is ze nergens smoezelig of onaantrekkelijk. Nooit valt ze uit haar rol van mooi, moedig en hoogstaand meisje. Ondanks enkele voor de kijker zeer begrijpelijke woedeaanvallen, is ze evenmin wérkelijk onredelijk, zit het haar nooit echt 'tot hier' en tast de tegenslag haar zelfrespect op geen enkel moment aan.

Hier kan ik kort over zijn: zulke mensen bestaan niet. Vermoedelijk zal de echte Antonia in de omgang, zeker bij vlagen, een minder prettig mens zijn geweest, hoe 'sterk en warm' haar karakter volgens de overlevering ook was. Want tegenslagen láten nu eenmaal hun sporen na. Welke indruk maakte zij op mensen, toen ze nog helemaal niets had bereikt?

Het was bijzonder interessant geweest als de film in dit opzicht werkelijk de diepte in was gegaan, en - mét de kijkers - de vrije val in de echte tegenslag, discriminatie en chronische armoede had gemaakt. De uitstekende acteurs waren hier beslist toe in staat geweest, maar bij de makers lijkt de wil hiertoe - mogelijk om commerciële redenen? - te hebben ontbroken. 

Geeft niets. Veel mensen zitten natuurlijk helemaal niet te wachten op zwaarmoedigheid. Zij willen gewoon een leuke avond hebben. Maar als het gaat over de 'literaire' film is het wel een minpuntje. Want wie werkelijk in problematische en armoedige omstandigheden verkeert krijgt via deze geïdealiseerde Antonia een onrealistisch moedig en perfect 'rolmodel' voorgeschoteld. Alsof zij vanaf haar geboorte een engel was, en armoede een 'eigenschap' die uitgerekend op háár geen vat heeft kunnen krijgen. 

Daadwerkelijke armoede - gedefinieerd als onvoldoende geld om in je levensonderhoud te voorzien - ís lelijk, schrijnend onrecht verhardt op termijn elk karakter (hoe 'hoogstaand' ook), en aanhoudende tegenslag frustreert. Een dergelijke start laat dus, óók bij mensen met een uitzonderlijk sterke wil, onvermijdelijk vervelende sporen na: zowel in gedrag als voorkomen. Om dit uit te beelden hadden de acteurs 'psychisch uit de kleren' gemoeten, wat helaas niet is gebeurd. Minpunt (-1).

3. Doorbreken vanzelfsprekendheden

De documentaire over Brico's leven uit 1974 ken ik niet. Dat is jammer. Na enig speuren blijkt wel dat dit specifieke liefdesverhaal - er zullen ongetwijfeld andere zijn geweest - verzonnen is door de regisseur. Het verhaal over de man die 'bovenop wil liggen' lijkt daarentegen waar gebeurd. Interessant is dat deze scène er al in zat, voordat de recente Me Too beweging in de openbaarheid kwam. 

Ook omdat er nog altijd bijzonder weinig vrouwelijke dirigenten zijn, lijkt er dus nog altijd een actuele noodzaak voor deze film. Klassieke muziek is nog altijd een gevestigd bolwerk, en ál te dominante vrouwen zijn nergens algemeen, laat staan in dit relatief behoudende klimaat. Maar dit neemt niet weg dat Antonia's strijd, zelfs voor de mannelijke bioscoopbezoekers, nauwelijks confronterend is. Antonia is een mooie, moedige en desondanks sympathieke meid waar iederéén wel verliefd op zou kunnen worden. Welke moderne man zou háár dit overduidelijk welverdiende succes redelijkerwijs kunnen misgunnen? Deze Antonia roept geen twijfels op, noch ambivalente gevoelens en is overal 'het leuke buurmeisje'. 

Maar de echte Antonia kreeg in haar tijd beslist de nodige tegenslag, dus hoe zit dat dan? De hedendaagse en relatief(!) ruimdenkende man lijkt beslist wat hulp nodig te hebben om het toenmalige uitsluitings-mechanisme 'aan den lijve' mee te voelen. Want de kans dat uitgerekend híj er destijds (als enige) anders over gedacht zou hebben lijkt niet bijzonder groot! 

Kortom: hoe krijgen we de huidige mannelijke kijker in de toenmalige mannelijke rol van vooringenomenheid, kortzichtigheid en 'gevestigde orde'? Het gaat immers gewoon om de zonen en kleinzonen van de toenmalige 'hufters'! Bij deze film kan de huidige generatie lekker achterover leunen en denken: er is toch in ieder geval héél veel verbeterd. Wij zijn niet zo. Zó'n leuk meisje had in deze tijd toch beslist alle kansen van ons (mannen) gekregen! Wat hebben de vrouwen het tegenwoordig toch eigenlijk goed... De paar getypte regeltjes aan het eind - geen enkele vrouw in de dirigenten-top 50 aller tijden - doen aan dit alles niets af. 

Ik moet streng zijn: deze film is een schot voor open doel. Om werkelijk vanzelfsprekendheden te doorbreken had Antonia's karakter en/of voorkomen in elk geval enige wrevel bij (tenminste een deel van) de mannelijke kijkers moeten oproepen ('bitch'). Nu voedt de film uitsluitend een gevoel van zelfvoldaanheid, alsof de strijd voor meer dominante posities voor vrouwen gestreden is... Punt eraf (-1).

4. Maatschappijkritisch

Ik dreig in herhalingen te vervallen. Probleem met deze film is dat ie kritisch is op de maatschappij van tóen. En achteraf is het natuurlijk altijd makkelijk lullen. In een documentaire is dat overigens minder erg. Maar in een speelfilm zou ik meer verwijzingen naar de huidige tijd verwachten dan de drie plichtmatig getypte regeltjes aan het eind. De artistieke verbeeldingskracht biedt hier ruimte voor, zoals vele andere films aantonen. Een gewetensvraag is natuurlijk of dit - als het mogelijk is - ook meteen moet. Nee, natuurlijk niet. Maar een speelfilm zonder deze 'transformatie' is niet snel een literaire film...

Om op die maatschappijkritiek terug te komen: de huidige problemen van de vrouwen zijn net weer een beetje ánders dan toen. Zo mogen we tegenwoordig alles, maar móeten het ook. Liefst allemaal tegelijkertijd, in combinatie met al die dingen die we vroeger ook al deden (kinderen baren, huis schoon houden). Wat in de praktijk helaas niet zo goed blijkt te werken. Jonge vrouwen zitten dan ook in grote aantallen thuis met een burnout. Want die harmonieuze relatie moet ook nog even geregeld worden, naast die veeleisende baan...

Eindoordeel: DD is weliswaar een beetje maatschappijkritisch - het Me Too element - maar toch vooral op de maatschappij van toen (-0,5). De huidige (mannelijke) kijker kan de handen wassen in onschuld: dat was mijn ópa, maar die wist niet beter...

5. Kijker aan zet, open einde

Ik schreef al dat DD iets teveel een schot voor open doel lijkt. De kijker kan te gemakkelijk zelfgenoegzaam achterover leunen om zich te verbeelden dat de mensen - in het bijzonder de mannen - destijds toch behoorlijk achterlijk waren, en vooringenomen op de koop toe. Dit in flagrante tegenstelling met de huidige generaties... Maar is dit wel zo?

Hoe zou je bijvoorbeeld kunnen zorgen dat de tegenwoordige snobs - vergelijkbaar met de moeder van Frank in DD - zich... ongemakkelijk voelen? Dergelijke vrouwen komen nu ongetwijfeld massaal opdraven voor deze film. Helaas worden zij nauwelijks verleid (gedwongen, had ik bijna geschreven...) om de gelijkenis tussen zichzelf en de moeder van Frank te onderkennen. Die snob die pas komt kijken naar het vrouwenorkest als zij hoort dat de first lady er ook zal zijn. 

Maar zulke vrouwen bestaan nog steeds! Ik ken hen persoonlijk! Natuurlijk: vrouwen kúnnen tegenwoordig dirigent worden, en mannen wórden momenteel in grote aantallen aangeklaagd voor het 'natuurlijke' feit van het 'bovenop te willen liggen'. We zijn écht een stapje verder op de ladder. 

Aan het eind van deze film is er over Antonia niet veel te raden over. Wel zit er iets van een open einde in de drie getypte regeltjes over de huidige stand van zaken. Híer moet de oplettende kijker iets mee. Maar: hier is een film niet voor. Getypte regeltjes kunnen in een krant, terwijl film het vooral moet hebben van beeld. Kortom: de getypte regeltjes zijn een zwaktebod (-1).

6. Traagheid

De film is noch bijzonder traag, noch bijzonder snel. Het goede nieuws is dat ie lang duurt, en aldus tamelijk volledig is. Maar traagheid is een voorwaarde, dus een punt eraf (-1). 

7. Meer vragen dan antwoorden

Oftewel: gelaagdheid, dubbelzinnigheid, ambivalentie. Daar kan ik kort over zijn: die zit er niet in. De karakters zijn ofwel goed, ofwel slecht. Hoewel Frank een zekere ontwikkeling lijkt door te maken is het voor de kijker meteen al vrij duidelijk dat hij geen slechterik is. Zijn mooie uiterlijk en oprechte oogopslag spreken boekdelen. 

Ook de thematiek is heel duidelijk. Vroeger mochten vrouwen geen dirigent worden. Dit wekt de suggestie dat tegenwoordig alles beter is, maar dan zijn er gelukkig die drie getypte regeltjes. Die echter niet meetellen, want niet horen bij film (hooguit bij een documentaire, bij wijze van geschreven voice over) (-1).

8. Voice-over, artistieke kwaliteit beelden

Er is geen voice-over. Ik vergeet de getypte regeltjes aan het eind. In orde dus, geen punt eraf.

9. Geen commerciële verleidingstactieken

Oei. DD is beslist geen commerciële film, bedoeld als kaskraker. Toch was het nodig om er een romantisch liefdesverhaal doorheen te weven, dat wel heel erg clichématig aandoet: de rijke 'prins op het witte paard' die van zijn geliefde blijft houden en haar achter de schermen steunt... Hoe je het wendt of keert, dit is een commerciële verleidingstactiek...hoewel niet per se voor mannen (achtervolgingen, moord en doodslag, seks). Punt eraf dus (-1).

10. Onverwisselbare details, diepgevoelde noodzaak.

Er is genoeg reden om een film als deze te maken. Antonia's verhaal is interessant genoeg. Daar komt bij dat het aantal vrouwelijke dirigenten naar verhouding nog altijd te verwaarlozen is. Toch zijn een aantal verhaallijnen - waaronder de liefdesgeschiedenis met Frank - overbodig om dit punt te maken. 

In een geval als dit lijken er, voor wie streeft naar 'literaire' kwaliteit, twee mogelijkheden: óf je maakt een documentaire, die de waarheid nergens geweld aan doet (dit is al gebeurd, in 1974), óf je maakt een speelfilm, met alle artistieke vrijheid van dien. DD zit hier ergens tussenin. In grote lijnen wordt de waarheid gevolgd, maar waar deze afwijkt - romantische liefdesgeschiedenis met hooggeplaatste en knappe jongeman - lijkt dit toch vooral een knieval naar het grote publiek. De artistieke vrijheid die de speelfilm biedt had echter ook gebruikt kunnen worden om de huidige generatie (mannen) met de huidige generatie vooroordelen te confronteren.

De regisseur is professioneel en weet precies hoe het werkt. Elke mus die van het dak afvalt heeft betekenis... In het kader van de betekenisvolle details begint en eindigt de film dan ook met uien. Antonia heeft een hekel aan uien, maar haar stiefmoeder lust er wel pap van. Je zou kunnen zeggen dat die ui symbool staat voor Antonia's fijnbesnaarde natuur, vanzelfsprekend in flagrante tegenstelling met haar stiefmoeder. Met andere woorden: het sprookje van het lelijke eendje in een nieuw jasje! Helaas loopt het niet helemaal goed af, maar toch wel een beetje... 

Kortom: Antonia's levensgeschiedenis is een dankbaar en interessant verhaal, en kan niet vaak genoeg worden verteld. Maar bij de regisseur lijkt eerder sprake van professionaliteit, dan van diepgevoelde noodzaak (-1). 

11. Geen vaste regels of protocollen

In tegenstelling tot veel Amerikaanse films is DD zeker geen invuloefening. Het is een sterk en integere film, zonder goedkope effecten of snelle aandachttrekkers. Hoewel het verloop in redelijk vaste patronen verloopt - flink veel tegenslag, heldin verzet zich, enzovoort - is het niet heel ver van de waarheid. De integriteit van het geheel geeft echter de doorslag: geen punt eraf.

Eindoordeel

Oei: 11 - 8,5 punt, maakt 2,5 punten. Omdat dit voor mijn gevoel toch niet klopt rond ik dit naar boven af tot een 3. Voor de kwalificatie 'literaire film' waren zeven punten nodig, dus dat is bij lange na niet genoeg...

Inmiddels lijkt het alsof ik deze film tot de grond toe heb afgebroken. Dat kan ik helaas niet helemaal ontkennen. Ik vind het zelf niet erg sympathiek... Toch heb ik beslist met veel plezier naar deze film gekeken. Zelf had ik niet de minste neiging om weg te lopen! Ik vind DD dan ook helemaal geen slechte film. In vergelijking met veel andere producties is de film zelfs zwaar bovengemiddeld goed. Maar - en daar draait het in dit geval toch om - het blijkt géén 'literaire' film...

So what, hoor ik iemand zeggen... Zo'n prachtige en zorgvuldig gemaakte film, en jij gaat 'm eventjes lekker makkelijk af zitten zeiken terwijl ik ervan genoten heb? Zelf maak je helemaal geen films, laat staan goede...

Die zit! Toch pas ik mijn criteria niet aan, zodra blijkt dat sommige, in veel opzichten uitstekende, films er niet aan voldoen. Want er zijn beslist heel veel films die wél aan de kenmerken voldoen. Dat zijn toevallig juist precies de films waarvan ik het meest houd, en die ik me het langst herinner. Het blijkt bovendien mogelijk om vaste - en dus min of meer objectieve - criteria te formuleren om het kaf van het koren te scheiden. De films die aan deze min of meer vaste kenmerken voldoen vormen dus blijkbaar letterlijk een klasse apart!

Waaruit maar weer blijkt dat een arthouse film niet per definitie een literaire film is. Een arthouse film voldoet aan bepaalde artistieke en professionele minimum-eisen, maar heeft niet per se 'literaire' kwaliteiten.