Meetlat oordeel

Deze filmrubriek gaat over de 'literaire' film. 
Wat is een literaire film?
Met literaire film wordt meestal letterlijk een boekverfilming bedoeld.

Maar deze aanduiding lijkt zowel te breed als te smal.
Een literaire film kan immers álles zijn: boekverfilming, fantasie, werkelijkheid, thriller, of zelfs documentaire.
De kern van de literaire film: de literaire film laat zien dat dingen niet zo eenvoudig zijn als ze lijken.

De literaire film, een kwaliteitskeurmerk

Om te schrijven over de literaire film, moet ik natuurlijk eerst weten wat een literaire film is, en vooral: wat niet.
Want het aanbod aan niet-literaire films is (helaas) vele malen groter. 
Zoals ik op school aan de leraar vroeg: 'Is dit literatuur of niet?', zal ik moeten bepalen of een film aan het criterium 'literair' voldoet.
'Literair' is dus eigenlijk een soort kwaliteitskeurmerk.
Maar dat is gelukkig niet zo ingewikkeld (of zelfs 'elitair') als het lijkt.
Een literaire film voldoet gewoon aan een aantal duidelijk te omschrijven kenmerken.
Net zoals bijvoorbeeld Dogma 95, maar dan volgens een andere (literaire) meetlat.
Hoewel de achterliggende motieven destijds heel anders waren, blijken er wel enkele overeenkomsten, waaronder 2 (geluid) en 6 (geen oppervlakkige actie).
Om er achter te komen om welke kenmerken het bij de literaire film zou kunnen gaan grijp ik eerst terug op bestaande definities van geschreven of gesproken literatuur.

Literatuur: een definitie

Literatuur heeft in de praktijk verschillende betekenissen, met als meest gebruikte 'het geheel van teksten'.
Bijvoorbeeld alles wat over een bepaald vakgebied is gepubliceerd. 
'De' literatuur - niet te verwarren met 'literatuur' of zelfs 'lectuur' - wordt gewoonlijk gebruikt als kwaliteitskeurmerk voor fictie.
In het bijzonder voor romans en poëzie. 
Leraren beoordelen dit overigens niet altijd zelf, maar grijpen nogal eens terug op de 'gevestigde orde': hoe is een boek besproken, wat zeggen mijn 'peers' (en helaas steeds vaker: 'de vakgroep Nederlands'), werd het ooit genomineerd voor een literaire prijs, enzovoort.
Kortom: 'literair' als waardeoordeel heeft vooral te maken met kwaliteit en/of met originaliteit.
Maar ook met nuance.

"Je zou haar kijk op de mens literair kunnen noemen: ze ziet nuances die voor het blote oog onzichtbaar zijn"

schrijft 'De Morgen' over de werkwijze van therapeute Esther Perel.

Het kan gaan om een documentaire, een verfilming van een boek, een verfilming van een 'echt gebeurd' verhaal, maar ook om een verzinsel, of zelfs om een tekenfilm.
Noem het... kunst.
Maar dan zoals de architect en meubelmaker Gerrit Rietveld kunst definieerde: kunst maakt de werkelijkheid een stukje werkelijker.
Precies zo verscherpt en/of verbreedt de literaire film je blik.
Ineens bekijk je iets of iemand waar je voorheen achteloos aan voorbij liep toch iets aandachtiger.  
Je zintuigen lijken aangescherpt, je bevattingsvermogen lijkt vergroot. 

Definitie: Een literaire film is een originele film die op genuanceerde wijze een stukje tot voor kort veronachtzaamde werkelijkheid verbeeldt.

De boekverfilming

Boekverfilmingen leveren soms goede, soms minder goede of zelfs ronduit slechte, maar niet per definitie literaire films op.

Een enkele keer leidt een matig of zelfs 'niet literair' boek tot een uitgesproken literaire film.
Vaker heeft de verfilming weliswaar kwaliteit, maar op een geheel andere manier dan het boek. 
Een enkele keer blijkt de verfilming van een literair boek een slap aftreksel van de oorspronkelijke tekst: gemankeerd, verarmd of vervormd. 
Of gewoon: er nét naast, ondanks alle goede bedoelingen.
Zoals (naar mijn idee) de film 'Transit', naar het gelijknamige boek van Anna Seghers.
Het boek is geweldig, de acteurs in de film zijn dat eveneens.
Er is zeker iets geprobeerd, nota bene met integere bedoelingen.
Desondanks lijkt deze boekverfilming 'er net naast' te zitten.

De hierboven als kwaliteitskeurmerk gedefinieerde 'literaire' film komt dus niet per definitie voort uit een boek. 

Nota bene: vrijwel alle literaire films zijn arthouse films, maar niet alle arthouse films zijn literaire films.

De literaire film: kenmerken

Waaraan herken je een literaire film?
Een literaire film voldoet tenminste aan zeven van de volgende elf kenmerken:

1. De regisseurs maken niet per definitie gebruik van muziek als (dankbaar!) hulpmiddel om de gevoelens van de kijkers bij de hand te nemen, of zelfs doelbewust te manipuleren. Want literaire films openbaren een stukje werkelijkheid dat door geen enkel ander medium doeltreffender kan worden uitgedrukt dan met bewegend beeld. Tenzij de acteurs zelf musiceren, is filmmuziek vaak achtergrond, decoratie, amusement, slaapmiddel, ruis, prothese, zwaktebod of zelfs kitsch. 
2. In literaire films gaan acteurs bijna onvermijdelijk psychisch uit de kleren. Evenals goede romanschrijvers dalen regisseurs mét hen in de modder af. Want literaire films gaan bijna altijd over taboes, over wat het daglicht niet kan verdragen, over wat (te) lang verzwegen werd, of bewust of onbewust onvermijdelijk weerstand oproept. Evenwel zonder doelbewust te willen shockeren: dat moet er wel bij. 
3. Na het zien van – zomaar een greep! – 'Another Year', 'Brothers', 'Doubt', 'Festen', 'Notes on a scandal', 'Happy End', 'The turist', 'Dogman', 'What will people say', 'The children act', 'The cleaners', 'Wintersleep', 'Fahrenheit 11/9' of, 'I, Daniel Blake' - ben je iets minder zeker van je zaak dan daarvóór het geval was. Want literaire films doorbreken vanzelfsprekendheden en bedanken voor een hapklare, eendimensionale boodschap. Het - vaak ál te gemakkelijke - oordeel wordt opgeschort. Na het zien van een literaire film ben je dus eigenlijk eventjes de bodem onder je voeten kwijt. Klopt het wel, hoe ik altijd over zulke mensen of gebeurtenissen dacht? Door deze plotseling opkomende twijfels verander je een beetje van samenstelling, al is het nog zo weinig. Het tegenovergestelde van amusement (tijdverdrijf), inderdaad!
4. De literaire film is (maatschappij)kritisch, stelt ongerechtigheden aan de kaak, bevraagt of prikkelt de gevestigde orde, of daagt uit wat we tot voor kort als vanzelfsprekend aannamen. Ineens blijken de dingen niet zo eenvoudig als ze lijken. Onnodig te zeggen dat de literaire film bij uitstek geschikt is om ogenschijnlijk onoverbrugbare verschillen tussen mensen, groeperingen en zelfs culturen of werelddelen bij elkaar te brengen.
5. De literaire film doet een beroep op de kijker. Bijvoorbeeld op diens moreel kompas, denk- of verbeeldingskracht. In je (mogelijk) tot voor kort zo overzichtelijke wereldbeeld ontbreken ineens zomaar een paar puzzelstukjes. Aan jou de taak om het geheel weer passend te maken, bij voorkeur zonder vooringenomenheid. Onnodig te zeggen dat de literaire film geen vast protocollen of beproefde recepten volgt. De literaire film heeft dan ook een open einde. De kijker is er bij het verlaten van de zaal nog niet klaar mee. Ziedaar de titel van deze rubriek: 'Glaasje na de film'. Drink er een glaasje op met uw vrienden, praat erover, of lees deze rubriek om aldus 'chocola te maken' van uw indrukken. 
6. De literaire film neemt de tijd, is vaak zelfs traag. Zo snel als de beelden in een Amerikaanse B-film voorbij flitsen, zo lang blijft het beeld van de literaire film op je netvlies staan. Nadeel: je kunt niet eenvoudig ontsnappen. Voordeel: veel van deze films blijven opvallend lang 'op je netvlies hangen'. Dat is mooi, want ze hebben je iets te zeggen. 
7. De literaire film geeft meer vragen dan antwoorden. Na het zien van een literaire film ben je iets minder zeker van je zaak - noem het zelfvoldaan - of van de legitimiteit van de gevestigde orde (of algemeen gangbare waarden) dan daarvoor. Kwestie van gelaagdheid en dubbelzinnigheid: de dingen zijn niet helemaal wat ze aanvankelijk of normaal gesproken lijken te zijn. 
8. De literaire film ziet af van het gebruik van een 'alwetende verteller' (voice-over) op de achtergrond. Want de beelden zelf moeten het werk doen. Daar is het een film voor, nietwaar? De documentaire is hierop een uitzondering. Maar ook hier moet méér gebeuren dan uitsluitend het vertellen(!) van een verhaaltje, ondersteund door beelden en interviews. Een goede documentaire vormt een artistiek en overtuigend geheel waarin een onderdeel niet zomaar kan worden weggelaten of vervangen door iets anders. Elke literaire film is dus per definitie een artistieke uiting, zelfs als het om een documentaire gaat.
9. Hoewel niets taboe is voor de literaire film, drijft(!) de literaire film nooit op seks, geweld, sensatiezucht, wilde achtervolgingen, of valse romantiek. Kortom: de literaire film onthoudt zich van commerciële verleidingstechnieken.
10. Elk detail in de film draagt bij aan datgene wat wil (moet) worden uitgedrukt. Dit heeft te maken met het feit dat de literaire film, evenals de werkelijk goede literaire roman, voortkomt uit een diepgevoelde noodzaak. Een literaire film MOET dus worden gemaakt. Dit omdat uitgerekend dít verhaal erom vroeg om precies op déze wijze - en dus geen andere - te worden verbééld. (niet te verwarren met verteld, want vertellen/schrijven is een andere kunstvorm). 
11. Er zijn geen dwingende regels voor de literaire film. Dus deze evenmin. Of het moet zijn dat economische motieven nooit de voornaamste drijfveer kunnen zijn voor het produceren van een literaire film. Verder is het uitsluiten van landen, groeperingen of samenlevingen per definitie taboe. Zo wordt de literaire film een podium voor alle individuele mensen - en, steeds vaker, zelfs dieren! - landen en cultuuruitingen op onze planeet: voor hun strijd, leed, lot, schoonheid, lelijkheid, liefde, idealen, kritiek, woede en emancipatie. Voor de goede orde: dit lijstje is niet uitputtend!

Samengevat 

De literaire film voldoet aan tenminste zeven van de volgende kenmerken: 1) geen achtergrond(!)muziek 2) 'naakt' acteerspel; psychologische diepgang 3) doorbreken vanzelfsprekendheden 4) maatschappijkritisch 5) kijker aan zet, open einde 6) traagheid 7) meer vragen dan antwoorden 8) geen voice-over; artistieke kwaliteit beelden 9) geen commerciële verleidingstactieken 10) onverwisselbare details op basis van diepgevoelde noodzaak 11) geen vaste regels of protocollen, noch censuur of winstbejag.

De literaire film: hamvraag

Dan de hamvraag: waarom zouden we ons eigenlijk druk maken over de 'literaire' film?
Antwoord: in een cultuur waarin (bewegend) beeld een grotere impact heeft op onze belevingswereld dan elk ander medium, is de literaire film zowel een belangrijke cultuurdrager als een essentieel instrument voor het openlijk of minder openlijk ventileren van maatschappijkritiek.

Daar is de journalistiek toch al voor, zegt U?
Mogelijk, maar wie Luyendijks boek over de Arabische wereld leest, beseft dat de journalistiek beperkingen heeft.
Want er ís geen tijd en er ís geen geld, en iedereen volgt (vaak noodgedwongen) de persberichten.
Met als gevolg dat diepgaande achtergrondverhalen zelden de krant of het nieuws halen, hoe relevant ook.
Op maatschappijkritische programma's als Zembla en Tegenlicht zal binnenkort bovendien flink bezuinigd worden.
Verder krijgt de commercie steeds meer invloed op ons televisieaanbod. 
Probeer dan nog maar eens aan de massieve reclameblokken te ontsnappen. 
Naast het literaire boek lijkt de literaire film dan ook één van de laatste podia voor de veelzijdige, complexe werkelijkheid van 'talloos veel miljoenen'. 

Maar nog niet eens zó erg lang geleden vervulde het boek natuurlijk de hoofdrol. 
Zelf ben ik gek op lezen.
Eigenlijk houd ik, om uiteenlopende redenen, véél meer van boeken dan van films.  
Maar mijn (jeugdige) medemens is - tenminste volgens alle serieuze peilingen - vrijwel geheel gestopt met lezen.
Slechts enkele vrouwen van mijn eigen (middelbare) leeftijd pakken er in de trein nog een boekje bij...
Volgens de onlangs overleden schrijver Philip Roth worden er op elke zeventig stervende 'echte lezers' dan ook slechts twee nieuwe geboren.

De literatuur zal dus vermoedelijk geen grote omwentelingen - letterlijk of figuurlijk - meer veroorzaken.
Zonder noemenswaardige achterban lijkt een kunstvorm immers geen concrete sociale en/of psychologische impact te kunnen uitoefenen. 
Muziek en beeldende kunst vallen nu in de categorie l'art pour l'art. 
Soms geëngageerd en soms niet, maar diepgaande veranderingen of zelfs revoluties komen er zelden uit voort.
Sociale media dan?
Kán, maar wie bewaakt de kwaliteit?
Moeilijk puntje, waar niemand nog een oplossing voor lijkt te hebben gevonden...

In onze beeldcultuur rest ons dus de arthouse film, in het bijzonder die met een hoge (lees: 'literaire') kwaliteit.
Voordeel ten opzichte van sociale media: evenals in de wetenschap wordt de kwaliteit van het arthouse filmaanbod bewaakt door een heuse 'peer group'.
In dit geval filmwetenschappers, filmkenners, journalisten van kwaliteitskranten en - onmisbare dragers van dit alles - de overige geïnteresseerden, oftewel de filmliefhebbers.
Eén en ander vindt plaats op de verschillende 'gerenommeerde' filmfestivals, waaronder Cannes.
Maar bijvoorbeeld ook op ons eigen Internationaal Film Festival Rotterdam (IFFR).

De literatuur en de literaire film

Waarom zou ik de term 'literair' - gewoonlijk gereserveerd voor geschreven teksten, met name romans - gebruiken voor films?
Misschien komt dit door mijn vroegere leraar Nederlands, de in 2017 overleden Robert Anker.
Of ik me de man als een werkelijk 'aardig' mens herinner laat ik hier even buiten beschouwing.
Hierover zijn de meningen verdeeld, en dan druk ik me nog mild uit. 
Maar Robert Anker was hoe dan ook een heel goede leraar.
Kunst leek centraal te staan in zijn leven.
Belangrijker: hij slaagde erin om deze 'passie' - om het maar eens eigentijds te formuleren - duurzaam over te brengen op tenminste een déél van zijn leerlingen.
Zo ontbrandt dit destijds ontstoken (en nog altijd op de achtergrond aanwezige) waakvlammetje bijvoorbeeld vijfendertig jaar later deze filmrubriek...

Over 'de idee'

Vooral de weinig dogmatische en zelfs bijna liefkozende manier waarop Anker de term 'literair' gebruikte is me bijgebleven.
Want ook een stripverhaal kon volgens hem literatuur zijn.
Zo noemde hij 'Peanuts', met de tobberige Charlie Brown in de hoofdrol, een 'literaire' strip.
De jeugdige hoofdpersonen komen eigenlijk niet zo goed mee in het leven.
Net als wijzelf eigenlijk, als we eerlijk zijn... 

Voor Anker betekende de aanduiding 'literair' dus letterlijk een kwaliteitskeurmerk.
Hiermee leek hij vooral de artistieke zeggingskracht te bedoelen.
Mooie zinnen, beeldend taalgebruik, een verrassende plot en vooral: elk detail draagt bij aan de grote lijn en de betekenis van het verhaal.

Verder kent 'De' literatuur naast onderwerp (wat er letterlijk gebeurt, bijvoorbeeld een kind dat eenzaam op groeit) en thema (veralgemening van het onderwerp, in bovenstaand geval 'eenzaamheid onder kinderen') vaak zoiets als 'de idee'.
'De' idee lijkt helaas een zo goed als uitgestorven begrip.
Maar als het gaat over tijdloze meesterwerken is 'de' idee een handig hulpmiddel om de vinger te leggen op de achterliggende betekenis(sen).

'De' idee is samen te vatten als: wat wíl de schrijver?
Dat is een paradoxale vraag.
Want het goede antwoord is natuurlijk dat een échte schrijver helemaal niets wil.
De echte schrijver schrijft - zie punt 4 - een verhaal 'dat vertelt moet worden'.
Het is dus aan de lezers - zie ook punt 5 - om betekenis aan zo'n verhaal te geven.
'De' idee lijkt dus eigenlijk een wat Freudiaans begrip... 
Alsof 'de' idee er op enig moment onbewust ingeslopen is, om vervolgens een diepere betekenis te geven aan het geheel.
Of zelfs de diepere aanleiding (motivatie) vormde tot het maken van het kunstwerk. 

Over helden en anti-helden

'Literair' als keurmerk heeft ook te maken met het verschil tussen helden in de werkelijkheid en helden in 'de' literatuur.
In modern jargon zou je kunnen zeggen dat er in de literatuur werkelijk aandacht (en liefde) is voor zogeheten - een verschrikkelijker woord bestaat niet, of het moet 'gelukzoeker' zijn - 'losers'.
Dit in flagrante tegenstelling tot de huidige maatschappij, die 'losers' duurzaam marginaliseert. 
Waarbij 'loser' eenvoudig te definiëren is als iemand die... geen winnaar is.
Ja, u leest het goed!
Dit betekent dat verreweg de meesten van ons bijna onvermijdelijk losers zijn.
Dat wil zeggen: binnen het huidige (dominante, alomtegenwoordige) maatschappij-discours.

Maar als niemand meer 'leest' - waarmee ik bedoel: (dikke) boeken - hoe moet dat dan met de loser?
Voor de goede orde: hoe moet het dan met óns (bijna) allemaal?!
Misschien is de loser wel de enige échte mens, in dit nieuwe Victoriaans getinte tijdperk.
Zie hiervoor ook het prachtige artikel in de Volkskrant van Marian Donner. 

In 'de' literatuur zijn de losers juist vaak de echte helden.
Want de allerbeste romanschrijvers oordelen niet.
Of zij schorten tenmínste hun oordeel op.
Dat wil zeggen: in hun boeken.
Want in het echt leven kunnen zij natuurlijk de grootste hufters zijn. 
'Als je in het echte leven een beter mens bent dan in je boeken, zoek dan een ander beroep' (was dat niet Kundera?)

Literatuur is troost, beweerde Anker dan ook.
Net als de 'literaire' film, zou ik hieraan toe willen voegen.
Maar troost is - inmiddels? - niet meer het enige.
Want - om een voorbeeld te noemen - documentairemaker Micheal Moore roept ons, met 'Fahrenheit 11/9', juist dringend op tot actie. 
We hebben onszelf nu wel lang genoeg in slaap gesust!
Nogal misplaatst meenden we - net als andere mensen in andere tijden - dat het allemaal wel mee zal vallen...

Om bovenstaande en andere redenen: een rubriek over de literaire film.

Over de gereedschapskist

Nog iets: de plot, of bepaalde 'cruciale' of 'vertederende' of 'ijzersterke' scènes, zal ik nergens tot in detail navertellen.
Kijken naar een film doe je immers he-le-maal zelf. 
De bedoeling is ook al niet - en zeker niet in de eerste plaats - om films aan te raden of reclame te maken.
Dat moeten andere mensen maar doen.
Wel nodig ik iedereen uit om achteraf 'een glaasje' tot zich te nemen, met een hoogstpersoonlijk door mij gebrouwen drankje erin.
Zo kun je proeven hoe ik een bepaalde film ervaren heb.
Maar vooral zal ik proberen om de diverse ingrediënten achteraf, aan de hand van de hierboven geformuleerde 11 kwaliteitskenmerken, te herleiden.

Eigenlijk zijn de 'kwaliteitscriteria' voor de literaire film dus gewoon bedoeld als een soort keukengereedschap.
Waarbij ik iedereen van harte uitnodig om mijn gereedschap te komen lenen.
Er zijn vast meerdere manieren om het te gebruiken, waar ik zelf nog niet op gekomen was.
Terugbrengen mag, maar hoeft niet. 
Want ik heb het gereedschap zelf ook maar bij elkaar gesprokkeld.

De 11 kenmerken: rekkelijk of precies?

Het doorbreken van vanzelfsprekendheden is één van de kernkwaliteiten van de literaire film.
Er zijn dan ook niet voor niets elf kwaliteiten.
Perfectie is saai!
Zo leidt een enkel 'minpunt' (-1) volgens deze lijst alsnog tot een tien.
Ook een (één) bonuspunt (+1) is toegestaan, voor een uitzonderlijk goed uitgewerkt onderdeel. 
Dit betekent dat de film zelfs met enkele 'minpunten' een dikke tien kan verdienen voor het predicaat 'literaire film'. 
Kortom: deze rubriek volgt het principe van de 'rekkelijken'. 

De documentaire

De documentaire is een apart geval. 
Aan een voice-over valt bijvoorbeeld bijna niet te ontkomen.
Dit betekent dus per definitie een punt eraf.
Geen reserves dus.
Dat lijkt rechtvaardig, omdat een documentaire veel ontleent aan de 'kwaliteit' van de - reeds bestaande - geportretteerde personages, kunstwerken of problematiek. 
Als maker heb je dus al een 'beginnetje', wat beslist eenvoudiger lijkt.
Acteurs zijn bovendien niet nodig - 'als ik u niet mag, dan wens ik u veel personeel' - het verhaal ligt er al, enzovoort. 

Bij een documentaire lijkt het essentieel om de manier waaróp de film is gemaakt te onderscheiden van de bestaande elementen (geportretteerde, kunst, problematiek). 
Dringt de maker zich op, of werkt hij volgens het principe show, don't tell?
Volgt de documentaire een traditioneel patroon (chronologisch, archiefmateriaal volledig of zelfs plichtmatig geselecteerd) of biedt de film een origineel perspectief?