Styx (Duitsland, 2019, Wolfgang Fischer)
Deze keer geen vluchtelingen-light, doorweven met een romantische liefdesgeschiedenis, maar vluchtelingen ánders.
Want we schijnen met zijn allen te 'wennen' aan al die dramatische beelden van gezonken bootjes, stapels aangespoelde zwemvesten en lijken op het strand.
Hoe houd je de gemiddelde kijker, zo verzot op 'feel good', bij de les?
Met betrekking tot de literaire film vooral door een nieuwe insteek te kiezen, een verrassingseffect te creëren, en vooral: het niet te bevatten leed van de grote aantallen op de enkeling te projecteren.
Is dit in 'Styx' gelukt?
Wat dit betreft kan ik uitsluitend voor mezelf spreken.
Ja, het is gelukt, en zelfs zozeer dat ik het er liever niet met u over heb.
Anderen zijn weer van mening dat de film 'doet nadenken, maar niet echt weet te raken'.
Waaruit maar weer blijkt dat films recenseren een uiterst subjectieve liefhebberij is...
Oppervlakkig gezien zijn er meteen diverse elementen van de literaire film te herkennen, in 'Styx'.
Weinig toeters en bellen, geen soundtrack, functionele details en psychologisch, confronterend spel.
Het verhaal is eenvoudig.
De plotselinge wending valt je rauw op je dak, zelfs als je van te voren gewaarschuwd bent.
De onverwachte confrontatie van een leven van overdaad met de uitzichtloze ellende van de 'overtolligen' van onze planeet is origineel en treffend verbeeld.
De film begint luchtig.
Na een vogelvlucht op alle grootstedelijke hulptroepen die bij elk verkeersongeval van alle kanten toesnellen, zijn we getuige van de enorme overdaad aan 'leeftocht' die aan boord van het kleine zeilschip - twaalf meter - geladen wordt.
Dat allemaal voor één man, in dit geval een vrouw.
Aan alles is gedacht, en de hoeveelheid drinkwater lijkt bedoeld voor een weeshuis.
Een dik half uur kabbelt de film aangenaam voort, maar na een hevige storm komt de vaart erin.
De arts stuit op een stuurloos ronddobberende vissersschuit, afgeladen met vluchtelingen die, klaarblijkelijk, aan hun lot overgeleverd zijn.
Ze krijgt geen contact met het schip en er is geen kapitein te bekennen.
Zodra de opvarenden 'Asa Gray' ontwaren, zwaaien ze met kledingstukken.
Steeds meer mensen springen overboord, klaarblijkelijk de wanhoop nabij.
Een puberjongen, Kingsley bereikt haar zeiljacht.
Hoewel hij gewond is, levenloos en onderkoeld, weet ze hem na veel gesjor aan boord te krijgen en verpleegt hem.
Wat is er gebeurd met de andere overboord gesprongen vluchtelingen?
Veel later in de film krijgt de kijker antwoord op wat hij al had kunnen weten: zij zijn (hoe kan het anders?) verdronken.
De door de arts herhaaldelijk opgeroepen kustwacht zegt hulp toe, maar draagt haar met klem op zich nergens mee te bemoeien en te vertrekken.
Deels gehoorzaamt ze, maar ze vertikt het om te vertrekken.
Ze lijkt al snel te beseffen dat ze getuige is van een misdrijf: de hulpdiensten zullen niet komen, of veel te laat.
Volgens alle bestaande wetgeving heeft een getuige de plicht om tegenover de rechter verslag te doen van misdaden tegen de menselijkheid.
Voor de arts komt daar nog iets bij: de eed.
Hoe kan een - nota bene - spoedarts een wrak vol zieken en gewonden welbewust negeren?
Het wordt echt spannend als Kingsley herstelt en onverwacht naast de arts opduikt, in de kuip.
Ineens is de kijker, tegen wil en dank, medeschuldig: daar is ie dan toch, die veelbesproken angst voor de 'vreemdeling'.
Al is het maar een fractie van een seconde.
Al ben je nog zo 'politiek correct'.
Hij kijkt zo 'donker', wie is hij en wat wil hij?
Zal hij haar beroven van haar jacht, overboord duwen, dwingen tot actie?
Als om alle clichés te bevestigen - en daarmee de kijker, in het bijzonder de zogeheten 'gutmensch', niet toevallig liefhebber van arthouse films, een uiterst ongemakkelijk gevoel te bezorgen - gebeurt dit alles op enig moment inderdaad.
Maar eerst kijkt de jongen.
Hij kijkt en kijkt en kijkt.
Wat voert hij in zijn schild?
Je vraagt het je onwillekeurig af.
Ineens is de puberjongen het levende symbool geworden van alle verstotenen der aarde en hun zozeer gerechtvaardigde(!) grote en onuitsprekelijke Verwijt tegenover hen die - in dit geval letterlijk - de touwtjes in handen hebben.
'Doe iets méns', straalt hij uit.
Jij hebt de middelen, jij hebt plenty voedsel, water, een stevig jacht en een uitstekende conditie!
Hoe kun je je zomaar afzijdig houden?
Dan vraagt de jongen haar onomwonden om te keren, richting de hulpeloze schuit.
Geïnstrueerd door de kustwacht weigert de arts hardnekkig.
Haar boot is niet groot genoeg, er is al hulp onderweg, ze kán niets doen...
Dan pakt de jongen haar motorsleutel af.
Zij pakt hem terug.
Maar de jongen weigert zich neer te leggen bij haar (misplaatste?) geduld.
Zijn zusje is nog aan boord.
De tijd dringt!
'Red dan alleen mijn zusje', prevelt hij.
In een impuls duwt hij de arts zelfs overboord - precies waar de kijker eventjes bang voor was toen hij ineens weer op de been was - en start de motor.
Enkele tientallen meters verderop stopt hij weer, om de arts de gelegenheid te geven weer aan boord te klimmen.
Zij is woest.
Interessant is de plotselinge overschakeling van het Engels - dat Kingsley een beetje beheerst - naar haar moedertaal, het Duits.
Aldus kijft zij de hele boel bij elkaar.
Maar de jongen is eveneens woest.
Zijn mooie zwemvest gooit hij overboord.
Uiteindelijk dreigt hij zelf overboord te springen - net op tijd houdt zij hem tegen - om, uiteindelijk, in lethargie te vervallen.
Daar zitten ze dan, door het noodlot tot elkaar veroordeeld.
Gaandeweg lijken ze elkaar beter te begrijpen, al is het dan door schade en schande.
Een half etmaal gaat voorbij en er zijn nog geen hulpdiensten verschenen.
Andere schippers willen niet helpen, het zou hen hun baan kosten.
Wat te doen?
Zodra de arts doordrongen raakt van het besef dat de hulpdiensten niet of veel te laat zullen arriveren steekt ze haar voorraad vuurpijlen af.
Geïnspireerd door het koppige stilzwijgen van de jongen bedenkt ze een list en maakt de kustwacht overtuigend wijs - alle apparatuur gaat uit - dat haar eigen schip zinkende is.
Dán gaat het snel.
Want één Europese vrouw staat hoger in de hiërarchie van de autoriteiten dan, laten we zeggen, driehonderdvijftig 'statenlozen'.
Zodra de arts weet dat de hulpdiensten in de buurt zijn betreedt ze met de jongen het schip, waar inmiddels een doodse stilte heerst.
Een deel van de mensen is al lang overboord gesprongen en verdronken, een ander deel is door vochttekort, gebrek of ziekte aan boord overleden.
De lijken drijven in het ruim.
Dit is de hel.
De hulpdiensten - een hele vloot, mannen in witte pakken, voorzien van monddoekjes - beginnen met het afvoeren van de lijken, in vuilniszakken.
Vele snelle rubberboten vol.
Vervolgens worden de overledenen gewikkeld in isolatiedekentjes van boord geleid.
Ondertussen zijn de beide hoofdpersonen in shock.
De 'intense kijkervaring' bestaat in feite uit een klassiek dilemma.
Waar hebben we dit soort dingen eerder gezien, juist ook in Europa, die bakermat van 'beschaving'?
Voorbeeldje: waarom bombardeerden de Geallieerden die spoorlijnen niet, destijds, naar die, eh, vernietigingskampen?
Dit hebben we ons allemáál wel eens afgevraagd.
Helaas zijn de misdaden nog altijd niet uit de wereld.
Zelfs niet in onze verlichte tijden.
Maar wie is er, in Gods Naam, verantwoordelijk, voor zó iets?
Kunnen we iets doen, en zo ja: wát?!
Aan de andere kant: het zeiljacht - twaalf meter - was overduidelijk niet groot genoeg geweest voor álle opvarenden van het wrak.
Er hadden keuzes moeten worden gemaakt, pijnlijke keuzes.
In het slechtste geval zou de goedbedoelende - maar 'naïeve' - arts haar eigen reddingspoging zelfs niet hebben overleefd, zou zij onder de voet gelopen zijn.
Misschien zou ze 'van haar eigen schip' gegooid zijn, zoals zij in haar woede uitschreeuwt.
Inmenging in andermans problemen - hulp bieden - brengt immers onvermijdelijk het risico met zich mee dat je zelf niet langer buiten schot kunt blijven...
Maar áls Wij, Europeanen, eerder hadden ingegrepen en niet massaal, in zoveel landen, op al die populistische partijen hadden gestemd, dan hadden er al zóveel meer mensen kunnen worden gered.
Aan de andere kant: (ik speel nu even advocaat van de duivel): ons werelddeel is niet groot genoeg voor ál deze vluchtelingen.
Toch?
Het zou een (ongewenste) 'aanzuigende' werking kunnen hebben voor alle minderbedeelden in de wereld.
Misschien zouden Wij, Europeanen, uiteindelijk zelf onder de voet gelopen worden.
Nota bene op ons bloedeigen continent, zó in zee geschoven, omdat zij ons zo nodig moesten bemoeien met ándermans nood!
Ziedaar de enorme kracht en het raffinement van deze film.
Deze film is de vleesgeworden ongemakkelijkheid.
De kijker is erbij en kijkt ernaar.
Je ziet de dilemma's van een heel continent in een notendop, compleet met de woede, de verbijstering, de onvermijdelijke verwijten en de uiteindelijke lethargie.
Een en ander teruggebracht - overzichtelijk en invoelbaar - tot de voelbare spanning tussen twee tot elkaar veroordeelde individuen met een andere achtergrond, leefwereld en belangen.
Een meesterwerk, kortom.
Hoe zou de film het doen op basis van de eerder opgezette 'objectieve' maatstaven voor de literaire film?
Er is geen soundtrack.
2. 'naakt acteerspel', psychologische diepgang
De twee hoofdrolspelers halen het onderste uit de kan. De camera zit hen op de huid, en registreert alle stemmingen, spanningen en ambivalenties.
3. doorbreken vanzelfsprekendheden
Wat is er vanzelfsprekend, als het gaat over het vluchtelingendrama en onze - Europese - omgang daarmee? Misschien het onderscheid tussen de goeden en de slechten. Deze film laat zien dat de werkelijkheid wel iets genuanceerder is. Want ook goedwillende mensen zijn geneigd om te geloven dat Europa 'vol' is en dat de stroom geen einde zal nemen, zodra je de helpende hand toesteekt.
De arts wil helpen en is dit, gezien haar eed, in zekere zin zelfs verplicht. Toch gehoorzaamt ze aanvankelijk aan de 'autoriteiten'. Net als wijzelf eigenlijk. Ook wij verschuilen ons achter algemeen gangbare opinies en ondernemen vervolgens niets, terwijl de nood overduidelijk zó hoog is.
Want wát zouden wij hebben gedaan? Stel dat wij, in relatie tot deze 'notendop', tot de conclusie zouden komen dat de arts tóch eerder naar het schip had moeten varen, ondanks alle risico's voor haarzelf. Zou dit dan wellicht betekenen dat wij, als Europeanen, onze grenzen eveneens open moeten gooien? Al deze mensen zijn immers in nood, en zij hebben overduidelijk hulp nodig!
Dit maakt de kijkervaring confronterend, verwarrend en vooral: ongemakkelijk, in de beste 'literaire' traditie.
4. maatschappijkritisch
Jawel, maar aanvankelijk op een subtiele, indirecte manier. Om uiteindelijk te worden verwoord op de achtergrond, verpakt in een reeks radioberichten: '350 opvarenden overleden', '150 vluchtelingen voor de kust van...', enzovoort. Met andere woorden: de situatie van dit schip, en deze gefingeerde film, is niet uniek. Dit is wat er gaande is, álle dagen, op onze Europese wateren.
5. kijker aan zet, open einde
Oei, dat is mild uitgedrukt! Meest confronterende moment: de lichte angst die (ook) de kijker bekruipt op het moment dat de jongen onverwacht naast de arts staat, hersteld van zijn comateuze toestand en overduidelijk 'uit' op iets. Ach, menselijk, ál te menselijk: zijn zusje redden, dat nog op de boot achtergebleven is! Europa en Afrika tegenover elkaar, op enkele vierkante meters.
Doordat de jongen in enkele seconden transformeert van 'zielig' naar potentieel bedreigend, ook - juist - in de ogen van de kijker, wordt de kijker als het ware medeplichtig. Was het eigenlijk wel 'verstandig' van haar om de verdrinkende jongen aan boord te hijsen? Wat als hij, in dit geval letterlijk, 'het roer overneemt'? Alle door Geert Wilders en anderen aangewakkerde angsten gaan een ogenblik door de kijker heen, door álle kijkers.
Gevolg: de - echte of veronderstelde - 'gutmensch' verplaatst zich onwillekeurig een ogenblik in de duizend angsten van de 'behoudende' burgers: zullen deze hulpeloos lijkende mensen ons uiteindelijk niet uit ons eigen domein verdrijven?!
De enigszins xenofobe kijkers daarentegen zullen zich misschien toch een ogenblik afvragen of het werkelijk waar zou kunnen zijn dat hulpeloze mensen - en kinderen! - op volle zee aan hun lot worden overgelaten dankzij Ons beleid.
Zoals een niet zo heel positieve recensente het verwoordt: 'tegelijkertijd heb je als kijker ook geen oplossing voor de situatie'.
Precies dat is de kwaliteit van de film.
God kan het niet alleen, wij ('Wij') zullen een beetje moeten helpen...
6. traagheid
De film is noch opvallend traag, noch opvallend snel. Waar nodig neemt de camera de tijd, zoals bij het registreren van de duurzame verbijstering en toenemende lethargie van de hoofdpersonen. Min 0,5, want 'traag' is een groot woord.
7. meer vragen dan antwoorden
Om kort te gaan: op antwoorden hoef je niet te rekenen, gedurende deze film. Het oordeel over de personages wordt opgeschort. Een rustig voortkabbelend, veilig, tot in de puntjes georganiseerd en deugdzaam midden-Europees leven ontaardt, zomaar ineens, in een complete nachtmerrie. Wat te doen, zo heel plotseling oog in oog met de wereldgeschiedenis?Vergelijk de symbolische betekenis van haar beoogde bestemming: een door Darwin bezochte eiland. Was Darwin niet die man die ons onwillekeurig een excuus bood, met zijn 'recht van de sterkste'?
De belangrijkste vraag waarmee de kijker blijft zitten is wat er zou zijn gebeurd als de arts onmiddellijk ingegrepen had, met haar (te) kleine zeiljacht op het schip af was gevaren, met al haar flessen water, enzovoort. Maar eigenlijk weten we het antwoord wel: tenminste tientallen opvarenden waren in dat geval van de dood gered. Wat we niet weten, is wat er met de arts zou zijn gebeurd. Stel dat álle opvarenden hadden willen overstappen? Iemand had hen tegen moeten houden - de boot is niet groot genoeg - maar dit was mogelijk niet geheel ongevaarlijk.
Wat zou er met Europa gebeuren, als we de grenzen werkelijk open zouden gooien? Is Europa werkelijk vol? Kan iemand de stroom nog stoppen als dit op enig moment het geval zou zijn, of worden we dan 'onder de voet' gelopen? Is de verzorgingsstaat - gesymboliseerd door al die flessen water - werkelijk onverenigbaar met migratiestromen? Met andere woorden: zouden we werkelijk zo snel door onze reserves - we hebben gezien hoeveel er op het schip geladen is! - heen raken als de populisten beweren? Enzovoort.
8. geen voice-over, artistieke kwaliteit beelden
In de film wordt naar verhouding weinig gepraat, de beelden doen het voornaamste werk. Het symbolische beeld van het kleine zeiljacht, tijdelijk toneel van één van de grootste spanningsbronnen van deze tijd, heeft - in overeenstemming met de aan een diverse Griekse mythes ontleende titel - een bijna een mythische zeggingskracht. Verder: het uitstallen van een eindeloze reeks literflessen water op het dek, het kleine jacht naast een grote tanker - individu versus machtige autoriteiten - en 'de donkere vreemdeling' die zich plotseling opricht en begint terug te praten, nota bene op een ons onwelgevallige manier, waarmee hij onze diepste angsten verbeeldt. Dat het in werkelijkheid gaat om een puber die zijn zusje van een vrijwel zekere dood wil redden maakt de heel eventjes opflakkerende angst van de kijker - een moment zaten we letterlijk in hetzelfde schuitje - zo ongemakkelijk.
9. geen commerciële verleidingstactieken
Zoals een recensent schrijft: 'De claustrofobische setting van het verhaal in de open zee, zonder enige subplots of afleidingen, zou de kijker naar zijn keel moeten grijpen'. Maar klaarblijkelijk hebben de meeste mensen - waaronder zelfs recensenten in kwaliteitskranten? - hiervoor toch een soundtrack nodig, iets meer actie, virtuoze verhaallijnen (subplots) of gewoon meer romantische dramatiek.
10. onverwisselbare details op basis van diepgevoelde noodzaak
De diepgevoelde noodzaak maakt deze film. Dit is typisch zo'n verhaal dat verteld moet worden. Alles klopt, er zit geen gram teveel aan en het verhaal nadert onontkoombaar een gruwelijke ontknoping. De naam suggereert een vorm van hedendaagse mythologie, en dat is niet overdreven.
11. geen vaste regels of protocollen
Onder de vluchtelingenfilms is deze film uniek, onder de zeilfilms eveneens. Ook binnen het genre Griekse mythologie is de verbeelding van dit verhaal volstrekt origineel. De morele moed om een dergelijke confronterende film te maken is indrukwekkend.
Eindoordeel
Elf punten min een halve, maakt 10,5.
Een tien met een griffel, kortom: een onvervalst meesterwerk binnen het 'literaire' genre.
Want we schijnen met zijn allen te 'wennen' aan al die dramatische beelden van gezonken bootjes, stapels aangespoelde zwemvesten en lijken op het strand.
Hoe houd je de gemiddelde kijker, zo verzot op 'feel good', bij de les?
Met betrekking tot de literaire film vooral door een nieuwe insteek te kiezen, een verrassingseffect te creëren, en vooral: het niet te bevatten leed van de grote aantallen op de enkeling te projecteren.
Is dit in 'Styx' gelukt?
Wat dit betreft kan ik uitsluitend voor mezelf spreken.
Ja, het is gelukt, en zelfs zozeer dat ik het er liever niet met u over heb.
Anderen zijn weer van mening dat de film 'doet nadenken, maar niet echt weet te raken'.
Waaruit maar weer blijkt dat films recenseren een uiterst subjectieve liefhebberij is...
Oppervlakkig gezien zijn er meteen diverse elementen van de literaire film te herkennen, in 'Styx'.
Weinig toeters en bellen, geen soundtrack, functionele details en psychologisch, confronterend spel.
Het verhaal is eenvoudig.
De plotselinge wending valt je rauw op je dak, zelfs als je van te voren gewaarschuwd bent.
De onverwachte confrontatie van een leven van overdaad met de uitzichtloze ellende van de 'overtolligen' van onze planeet is origineel en treffend verbeeld.
De film begint luchtig.
Na een vogelvlucht op alle grootstedelijke hulptroepen die bij elk verkeersongeval van alle kanten toesnellen, zijn we getuige van de enorme overdaad aan 'leeftocht' die aan boord van het kleine zeilschip - twaalf meter - geladen wordt.
Dat allemaal voor één man, in dit geval een vrouw.
Aan alles is gedacht, en de hoeveelheid drinkwater lijkt bedoeld voor een weeshuis.
 |
| Styx. Spoedarts Rieke (Susanne Wolff) op 'Asa Gray' |
Een dik half uur kabbelt de film aangenaam voort, maar na een hevige storm komt de vaart erin.
De arts stuit op een stuurloos ronddobberende vissersschuit, afgeladen met vluchtelingen die, klaarblijkelijk, aan hun lot overgeleverd zijn.
Ze krijgt geen contact met het schip en er is geen kapitein te bekennen.
Zodra de opvarenden 'Asa Gray' ontwaren, zwaaien ze met kledingstukken.
Steeds meer mensen springen overboord, klaarblijkelijk de wanhoop nabij.
Een puberjongen, Kingsley bereikt haar zeiljacht.
Hoewel hij gewond is, levenloos en onderkoeld, weet ze hem na veel gesjor aan boord te krijgen en verpleegt hem.
Wat is er gebeurd met de andere overboord gesprongen vluchtelingen?
Veel later in de film krijgt de kijker antwoord op wat hij al had kunnen weten: zij zijn (hoe kan het anders?) verdronken.
De door de arts herhaaldelijk opgeroepen kustwacht zegt hulp toe, maar draagt haar met klem op zich nergens mee te bemoeien en te vertrekken.
Deels gehoorzaamt ze, maar ze vertikt het om te vertrekken.
Ze lijkt al snel te beseffen dat ze getuige is van een misdrijf: de hulpdiensten zullen niet komen, of veel te laat.
Volgens alle bestaande wetgeving heeft een getuige de plicht om tegenover de rechter verslag te doen van misdaden tegen de menselijkheid.
Voor de arts komt daar nog iets bij: de eed.
Hoe kan een - nota bene - spoedarts een wrak vol zieken en gewonden welbewust negeren?
Het wordt echt spannend als Kingsley herstelt en onverwacht naast de arts opduikt, in de kuip.
Ineens is de kijker, tegen wil en dank, medeschuldig: daar is ie dan toch, die veelbesproken angst voor de 'vreemdeling'.
Al is het maar een fractie van een seconde.
Al ben je nog zo 'politiek correct'.
Hij kijkt zo 'donker', wie is hij en wat wil hij?
Zal hij haar beroven van haar jacht, overboord duwen, dwingen tot actie?
Als om alle clichés te bevestigen - en daarmee de kijker, in het bijzonder de zogeheten 'gutmensch', niet toevallig liefhebber van arthouse films, een uiterst ongemakkelijk gevoel te bezorgen - gebeurt dit alles op enig moment inderdaad.
Maar eerst kijkt de jongen.
Hij kijkt en kijkt en kijkt.
Wat voert hij in zijn schild?
Je vraagt het je onwillekeurig af.
Ineens is de puberjongen het levende symbool geworden van alle verstotenen der aarde en hun zozeer gerechtvaardigde(!) grote en onuitsprekelijke Verwijt tegenover hen die - in dit geval letterlijk - de touwtjes in handen hebben.
'Doe iets méns', straalt hij uit.
Jij hebt de middelen, jij hebt plenty voedsel, water, een stevig jacht en een uitstekende conditie!
Hoe kun je je zomaar afzijdig houden?
Dan vraagt de jongen haar onomwonden om te keren, richting de hulpeloze schuit.
Geïnstrueerd door de kustwacht weigert de arts hardnekkig.
Haar boot is niet groot genoeg, er is al hulp onderweg, ze kán niets doen...
Dan pakt de jongen haar motorsleutel af.
Zij pakt hem terug.
Maar de jongen weigert zich neer te leggen bij haar (misplaatste?) geduld.
Zijn zusje is nog aan boord.
De tijd dringt!
'Red dan alleen mijn zusje', prevelt hij.
In een impuls duwt hij de arts zelfs overboord - precies waar de kijker eventjes bang voor was toen hij ineens weer op de been was - en start de motor.
Enkele tientallen meters verderop stopt hij weer, om de arts de gelegenheid te geven weer aan boord te klimmen.
Zij is woest.
Interessant is de plotselinge overschakeling van het Engels - dat Kingsley een beetje beheerst - naar haar moedertaal, het Duits.
Aldus kijft zij de hele boel bij elkaar.
Maar de jongen is eveneens woest.
Zijn mooie zwemvest gooit hij overboord.
Uiteindelijk dreigt hij zelf overboord te springen - net op tijd houdt zij hem tegen - om, uiteindelijk, in lethargie te vervallen.
Daar zitten ze dan, door het noodlot tot elkaar veroordeeld.
Gaandeweg lijken ze elkaar beter te begrijpen, al is het dan door schade en schande.
Een half etmaal gaat voorbij en er zijn nog geen hulpdiensten verschenen.
Andere schippers willen niet helpen, het zou hen hun baan kosten.
Wat te doen?
Zodra de arts doordrongen raakt van het besef dat de hulpdiensten niet of veel te laat zullen arriveren steekt ze haar voorraad vuurpijlen af.
Geïnspireerd door het koppige stilzwijgen van de jongen bedenkt ze een list en maakt de kustwacht overtuigend wijs - alle apparatuur gaat uit - dat haar eigen schip zinkende is.
Dán gaat het snel.
Want één Europese vrouw staat hoger in de hiërarchie van de autoriteiten dan, laten we zeggen, driehonderdvijftig 'statenlozen'.
Zodra de arts weet dat de hulpdiensten in de buurt zijn betreedt ze met de jongen het schip, waar inmiddels een doodse stilte heerst.
Een deel van de mensen is al lang overboord gesprongen en verdronken, een ander deel is door vochttekort, gebrek of ziekte aan boord overleden.
De lijken drijven in het ruim.
Dit is de hel.
De hulpdiensten - een hele vloot, mannen in witte pakken, voorzien van monddoekjes - beginnen met het afvoeren van de lijken, in vuilniszakken.
Vele snelle rubberboten vol.
Vervolgens worden de overledenen gewikkeld in isolatiedekentjes van boord geleid.
Ondertussen zijn de beide hoofdpersonen in shock.
De 'intense kijkervaring' bestaat in feite uit een klassiek dilemma.
Waar hebben we dit soort dingen eerder gezien, juist ook in Europa, die bakermat van 'beschaving'?
Voorbeeldje: waarom bombardeerden de Geallieerden die spoorlijnen niet, destijds, naar die, eh, vernietigingskampen?
Dit hebben we ons allemáál wel eens afgevraagd.
Helaas zijn de misdaden nog altijd niet uit de wereld.
Zelfs niet in onze verlichte tijden.
Maar wie is er, in Gods Naam, verantwoordelijk, voor zó iets?
Kunnen we iets doen, en zo ja: wát?!
Als, dan...
Hoe dan ook: áls deze arts eerder had ingegrepen, dán hadden er veel méér mensen kunnen worden gered, van het wrak.Aan de andere kant: het zeiljacht - twaalf meter - was overduidelijk niet groot genoeg geweest voor álle opvarenden van het wrak.
Er hadden keuzes moeten worden gemaakt, pijnlijke keuzes.
In het slechtste geval zou de goedbedoelende - maar 'naïeve' - arts haar eigen reddingspoging zelfs niet hebben overleefd, zou zij onder de voet gelopen zijn.
Misschien zou ze 'van haar eigen schip' gegooid zijn, zoals zij in haar woede uitschreeuwt.
Inmenging in andermans problemen - hulp bieden - brengt immers onvermijdelijk het risico met zich mee dat je zelf niet langer buiten schot kunt blijven...
 |
| Styx. Ets. Gustave Doré, 1861. Bron: Wikipedia |
Maar áls Wij, Europeanen, eerder hadden ingegrepen en niet massaal, in zoveel landen, op al die populistische partijen hadden gestemd, dan hadden er al zóveel meer mensen kunnen worden gered.
Aan de andere kant: (ik speel nu even advocaat van de duivel): ons werelddeel is niet groot genoeg voor ál deze vluchtelingen.
Toch?
Het zou een (ongewenste) 'aanzuigende' werking kunnen hebben voor alle minderbedeelden in de wereld.
Misschien zouden Wij, Europeanen, uiteindelijk zelf onder de voet gelopen worden.
Nota bene op ons bloedeigen continent, zó in zee geschoven, omdat zij ons zo nodig moesten bemoeien met ándermans nood!
Ziedaar de enorme kracht en het raffinement van deze film.
Deze film is de vleesgeworden ongemakkelijkheid.
De kijker is erbij en kijkt ernaar.
Je ziet de dilemma's van een heel continent in een notendop, compleet met de woede, de verbijstering, de onvermijdelijke verwijten en de uiteindelijke lethargie.
Een en ander teruggebracht - overzichtelijk en invoelbaar - tot de voelbare spanning tussen twee tot elkaar veroordeelde individuen met een andere achtergrond, leefwereld en belangen.
Een meesterwerk, kortom.
Hoe zou de film het doen op basis van de eerder opgezette 'objectieve' maatstaven voor de literaire film?
 |
| De elf kenmerken van de literaire film |
Styx volgens de elf kenmerken
1. geen achtergrondmuziekEr is geen soundtrack.
2. 'naakt acteerspel', psychologische diepgang
De twee hoofdrolspelers halen het onderste uit de kan. De camera zit hen op de huid, en registreert alle stemmingen, spanningen en ambivalenties.
3. doorbreken vanzelfsprekendheden
Wat is er vanzelfsprekend, als het gaat over het vluchtelingendrama en onze - Europese - omgang daarmee? Misschien het onderscheid tussen de goeden en de slechten. Deze film laat zien dat de werkelijkheid wel iets genuanceerder is. Want ook goedwillende mensen zijn geneigd om te geloven dat Europa 'vol' is en dat de stroom geen einde zal nemen, zodra je de helpende hand toesteekt.
De arts wil helpen en is dit, gezien haar eed, in zekere zin zelfs verplicht. Toch gehoorzaamt ze aanvankelijk aan de 'autoriteiten'. Net als wijzelf eigenlijk. Ook wij verschuilen ons achter algemeen gangbare opinies en ondernemen vervolgens niets, terwijl de nood overduidelijk zó hoog is.
Want wát zouden wij hebben gedaan? Stel dat wij, in relatie tot deze 'notendop', tot de conclusie zouden komen dat de arts tóch eerder naar het schip had moeten varen, ondanks alle risico's voor haarzelf. Zou dit dan wellicht betekenen dat wij, als Europeanen, onze grenzen eveneens open moeten gooien? Al deze mensen zijn immers in nood, en zij hebben overduidelijk hulp nodig!
Dit maakt de kijkervaring confronterend, verwarrend en vooral: ongemakkelijk, in de beste 'literaire' traditie.
4. maatschappijkritisch
Jawel, maar aanvankelijk op een subtiele, indirecte manier. Om uiteindelijk te worden verwoord op de achtergrond, verpakt in een reeks radioberichten: '350 opvarenden overleden', '150 vluchtelingen voor de kust van...', enzovoort. Met andere woorden: de situatie van dit schip, en deze gefingeerde film, is niet uniek. Dit is wat er gaande is, álle dagen, op onze Europese wateren.
5. kijker aan zet, open einde
Oei, dat is mild uitgedrukt! Meest confronterende moment: de lichte angst die (ook) de kijker bekruipt op het moment dat de jongen onverwacht naast de arts staat, hersteld van zijn comateuze toestand en overduidelijk 'uit' op iets. Ach, menselijk, ál te menselijk: zijn zusje redden, dat nog op de boot achtergebleven is! Europa en Afrika tegenover elkaar, op enkele vierkante meters.
Doordat de jongen in enkele seconden transformeert van 'zielig' naar potentieel bedreigend, ook - juist - in de ogen van de kijker, wordt de kijker als het ware medeplichtig. Was het eigenlijk wel 'verstandig' van haar om de verdrinkende jongen aan boord te hijsen? Wat als hij, in dit geval letterlijk, 'het roer overneemt'? Alle door Geert Wilders en anderen aangewakkerde angsten gaan een ogenblik door de kijker heen, door álle kijkers.
Gevolg: de - echte of veronderstelde - 'gutmensch' verplaatst zich onwillekeurig een ogenblik in de duizend angsten van de 'behoudende' burgers: zullen deze hulpeloos lijkende mensen ons uiteindelijk niet uit ons eigen domein verdrijven?!
De enigszins xenofobe kijkers daarentegen zullen zich misschien toch een ogenblik afvragen of het werkelijk waar zou kunnen zijn dat hulpeloze mensen - en kinderen! - op volle zee aan hun lot worden overgelaten dankzij Ons beleid.
Zoals een niet zo heel positieve recensente het verwoordt: 'tegelijkertijd heb je als kijker ook geen oplossing voor de situatie'.
Precies dat is de kwaliteit van de film.
God kan het niet alleen, wij ('Wij') zullen een beetje moeten helpen...
6. traagheid
De film is noch opvallend traag, noch opvallend snel. Waar nodig neemt de camera de tijd, zoals bij het registreren van de duurzame verbijstering en toenemende lethargie van de hoofdpersonen. Min 0,5, want 'traag' is een groot woord.
7. meer vragen dan antwoorden
Om kort te gaan: op antwoorden hoef je niet te rekenen, gedurende deze film. Het oordeel over de personages wordt opgeschort. Een rustig voortkabbelend, veilig, tot in de puntjes georganiseerd en deugdzaam midden-Europees leven ontaardt, zomaar ineens, in een complete nachtmerrie. Wat te doen, zo heel plotseling oog in oog met de wereldgeschiedenis?Vergelijk de symbolische betekenis van haar beoogde bestemming: een door Darwin bezochte eiland. Was Darwin niet die man die ons onwillekeurig een excuus bood, met zijn 'recht van de sterkste'?
De belangrijkste vraag waarmee de kijker blijft zitten is wat er zou zijn gebeurd als de arts onmiddellijk ingegrepen had, met haar (te) kleine zeiljacht op het schip af was gevaren, met al haar flessen water, enzovoort. Maar eigenlijk weten we het antwoord wel: tenminste tientallen opvarenden waren in dat geval van de dood gered. Wat we niet weten, is wat er met de arts zou zijn gebeurd. Stel dat álle opvarenden hadden willen overstappen? Iemand had hen tegen moeten houden - de boot is niet groot genoeg - maar dit was mogelijk niet geheel ongevaarlijk.
Wat zou er met Europa gebeuren, als we de grenzen werkelijk open zouden gooien? Is Europa werkelijk vol? Kan iemand de stroom nog stoppen als dit op enig moment het geval zou zijn, of worden we dan 'onder de voet' gelopen? Is de verzorgingsstaat - gesymboliseerd door al die flessen water - werkelijk onverenigbaar met migratiestromen? Met andere woorden: zouden we werkelijk zo snel door onze reserves - we hebben gezien hoeveel er op het schip geladen is! - heen raken als de populisten beweren? Enzovoort.
8. geen voice-over, artistieke kwaliteit beelden
In de film wordt naar verhouding weinig gepraat, de beelden doen het voornaamste werk. Het symbolische beeld van het kleine zeiljacht, tijdelijk toneel van één van de grootste spanningsbronnen van deze tijd, heeft - in overeenstemming met de aan een diverse Griekse mythes ontleende titel - een bijna een mythische zeggingskracht. Verder: het uitstallen van een eindeloze reeks literflessen water op het dek, het kleine jacht naast een grote tanker - individu versus machtige autoriteiten - en 'de donkere vreemdeling' die zich plotseling opricht en begint terug te praten, nota bene op een ons onwelgevallige manier, waarmee hij onze diepste angsten verbeeldt. Dat het in werkelijkheid gaat om een puber die zijn zusje van een vrijwel zekere dood wil redden maakt de heel eventjes opflakkerende angst van de kijker - een moment zaten we letterlijk in hetzelfde schuitje - zo ongemakkelijk.
9. geen commerciële verleidingstactieken
Zoals een recensent schrijft: 'De claustrofobische setting van het verhaal in de open zee, zonder enige subplots of afleidingen, zou de kijker naar zijn keel moeten grijpen'. Maar klaarblijkelijk hebben de meeste mensen - waaronder zelfs recensenten in kwaliteitskranten? - hiervoor toch een soundtrack nodig, iets meer actie, virtuoze verhaallijnen (subplots) of gewoon meer romantische dramatiek.
10. onverwisselbare details op basis van diepgevoelde noodzaak
De diepgevoelde noodzaak maakt deze film. Dit is typisch zo'n verhaal dat verteld moet worden. Alles klopt, er zit geen gram teveel aan en het verhaal nadert onontkoombaar een gruwelijke ontknoping. De naam suggereert een vorm van hedendaagse mythologie, en dat is niet overdreven.
11. geen vaste regels of protocollen
Onder de vluchtelingenfilms is deze film uniek, onder de zeilfilms eveneens. Ook binnen het genre Griekse mythologie is de verbeelding van dit verhaal volstrekt origineel. De morele moed om een dergelijke confronterende film te maken is indrukwekkend.
Eindoordeel
Elf punten min een halve, maakt 10,5.
Een tien met een griffel, kortom: een onvervalst meesterwerk binnen het 'literaire' genre.
Reacties
Een reactie posten